پرستاری خانوادگی

خداوند متعال در آیات قبل، سخن از ولایت و اولویت عمومی‌مسلمانان نسبت به یکدیگر می‌گوید و در این آیه تأکید می‌کند که این ولایت و اولویت در مورد خویشاوندان به صورت قویتر و جامعتری است.
 
پرستاری و مراقبت از بیمار نیز از این قاعده و قانون کلی مستثنی نیست و در پرستاری از بیمار، خانواده او در اولویت قرار دارند. برای اولویت خانواده و بستگان در پرستاری از بیمار، امین وحی خدا، حضرت جبرئیل به همین آیه استشهاد کرده است. علامه مجلسی از امام صادق(علیه السلام) نقل می‌کند که: هنگام بیماری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و در حالی که حضرت بیهوش بود، على بر ایشان وارد شد. در این هنگام سر حضرت به دامن جبرئیل بود و جبرئیل به صورت «دحیه کلبی» بود. چون حضرت حضرت على (علیه السلام) داخل شد، جبرئیل به او گفت: سر پسرعمویت را به دامن بگیر که تو به او از من سزاوارتری، چرا که خداوند در کتابش فرموده است: پس على نشست و سر پیامبر را به دامن گرفت و همچنان سر پیامبر به دامن علی بود تا آفتاب غروب کرد.
 

پیوند و همدلی

صله رحم و پیوندهای عاطفی میان خویشان از مهمترین اصول روابط خانوادگی و خویشاوندی در اسلام است. شاید هیچ مکتب و مسلکی، چون اسلام بر روابط عاطفی خویشان و کمک و یاری آن‌ها به یکدیگر و حمایتهای خانوادگی تأکید ندارد. اسلام برای افراد در مقابل خانواده و خویشاوندان خود، مسئولیتی سنگین قائل است و درباره قطع این روابط و پیوندها و بی اعتنایی به خویشان هشدار می‌دهد. خداوند در قرآن کریم فرموده است: «و اتقوا الله الذی تساءلون به و الأرحام إن الله کان علیکم رقیبا» و از خدایی بپرهیزید که همگی به عظمت او معترفید و هنگامی‌که چیزی از یکدیگر می‌خواهید نام او را می‌برید، و نیز از اقطع رابطه با خویشاوندان خود، پرهیز کنید. زیرا خداوند، مراقب شماست.»  ذکر این موضوع در این جا نشانه اهمیت فوق العاده‌ای است که قرآن برای صله رحم قائل شده است، تا آن جا که نام ارحام بعد از نام خدا آمده است.(1)
 
افزون بر این، خداوند، مکرر در قرآن کسی را که پیوند خویشی خود را قطع کند و مراعات خویشان خود را نکند، مورد لعن و نفرین قرار داده و دور از رحمت خود دانسته است، و این نمایانگر اهمیت فراوان این گونه پیوندها و روابط در مکتب توحید است.
 

جلوه همدلی

بر این اساس، پرستاری خانوادگی را می‌توان از مصادیق بارز و مظاهر روشن صله رحم و اهتمام ورزیدن به حمایت‌های خانوادگی و خویشی دانست. ترک مراقبت‌های پرستاری و این گونه حمایتها در روایات اهل بیت علیهم السلام قطع رحم و بریدن پیوندهای خویشی شمرده شده است.(2)
 
از این رو، پیوندهای خانوادگی و خویشی ایجاب می‌کند که خانواده و خویشان بیمار بیش از سایرین به مراقبت و پرستاری از بیمار خود اهتمام کنند؛ که این، هم در تعمیق روابط تأثیر دارد و هم با نیازهای روحی و عاطفی بیمار همسو و مطابق است. چرا که فرد با نهاد خانواده بیش از هر نهاد اجتماعی دیگر پیوند دارد و احساس نزدیکی و یگانگی میکند و زن و مرد با تشکیل خانواده به پیوندهای عاطفی عمیقتری دست می‌یابند. از این رو، حمایتهای خانوادگی برای بیمار بیش از هر حمایت دیگری جالب توجه و موجب رضایت خاطر است. محبت خانواده ایجاب می‌کند که بیمار در کنار خانواده زیست کند و با پدر و مادر و فرزندان و بستگان خویش مراوده داشته باشد.
 
بنابراین می‌توان گفت محبت و حمایت بستگان از نیازهای نخستین بیمار است و جدا کردن بیمار از خانواده و بستگانش برای او بسیار ناخوشایند است. خلأیی را که دوری از خانواده و بستگان ایجاد می‌کند، نمی‌توان با مسائل رفاهی و امکانات مادی جبران کرد. تجربه نیز بر این مهم گواهی می‌دهد.
 
اگر بیمار در خانه و در میان اعضای خانواده خود باشد احساس امنیت بیشتری میکند. بیمار در خانه می‌تواند کارهای روزمره خود را انجام دهد؛ غذای مورد علاقه خود را بخورد و نقش خود را تا حدودی در خانه ایفا کند. همچنین اعضای خانواده می‌توانند در فرصتهای مناسب محبت و علاقه خود را بدون مقررات دست و پا گیر بیمارستان به بیمار نشان دهند.»(3)
 
 بیان ارزش پرستاری خانوادگی و برتری آن در روایات نمایانگر اهمیت ویژه و آثار مطلوب و ارزنده آن است.
 

پرستاری از خویشان

دیدیم که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در بیان ارزش و آثار جاوید پرستاری فرمودند: «کسی که یک شب و روز پرستاری بیماری را به عهده بگیرد، خداوند او را با ابراهیم خلیل لا محشور کند. پس، همچون درخشش برقی از صراط عبور کند و کسی که در برطرف ساختن نیاز بیماری، تلاش کند و آن را برآورد، از گناهانش خارج می‌شود همانند روزی که از مادر متولد شده است.»
 
پس از این سخن، مردی از انصار پرسید: ای رسول خدا؟ اگر بیماری که از او پرستاری می‌کند از اهل و خویشان او باشد، چگونه است؟ حضرت فرمودند: بزرگترین پاداش از آن کسی است که در برطرف ساختن نیاز خانواده و خویشان خود تلاش کند و کسی که حقوق اهل و خانواده‌اش را ضایع سازد و پیوند خویشی را بگسلد، خداوند در روزی که نیکوکاران را پاداش دهد، او را از پاداشی نیکو محروم می‌سازد و ضایع می‌کند و کسی را که خداوند در آخرت ضایع سازد، در زمره هلاک شوندگان وارد میشود، مگر این که وسیله نجاتی بیاید که آن هم در توان او نخواهد بود. (4)
 
برای پی بردن به اهمیت ویژه پرستاری خانوادگی به گوشه‌ای از تاریخ بنگرید. در آغاز تشکیل حکومت اسلام  در مدینه توسط پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، شمار مسلمانان بسیار اندک و قدرت دفاعی آنان در برابر هجوم مشرکین ناچیز بود. از این رو تمام کسانی که قدرت دفاع در برابر مشرکین داشتند می‌بایست در صحنه های نبرد شرکت می‌کردند.
 
جنگ بدر آغاز شد، ولی عثمان که یکی از اصحاب پیامبر خدا بود از سوی پیامبر فرمان یافت که از همسرش رقیه که بشدت بیمار بود پرستاری و مراقبت کند. و او نیز به پرستاری از همسرش پرداخت. گویا پرستاری از خانواده چنان اهمیت دارد که با جهاد در راه خدا برابری می‌کند و این فرمان رسول خدا برای پرستاری از همسر در آن موقعیت بحرانی، گویای اهمیت فوق العاده پرستاری از خانواده است.
 
با توجه به آنچه گفته شد می‌توان پرستاری خانوادگی را مؤثرترین و ارزنده ترین نوع پرستاری دانست. از این رو پرستاری از بیمار را در حد امکان باید به عهده خانواده و بستگان بیمار گذاشت که دلسوزانه تر و آرامش بخش تر و در نهایت در تسریع بهبود و سلامت بیمار مفیدتر خواهد بود. بنابراین نباید پرستاری از بیمار را منحصر به گروهی که به حرفه پرستاری اشتغال دارند دانست؛ بلکه آحاد جامعه، همواره باید برای این خدمت ارزشمند آماده باشند.
 
پی‌نوشت‌ها:
1.  تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۲۴۸.
2- بحارالأنوار، ج ۷۶، ص ۳۶۸.
3- مهارت‌های اساسی در مراقبت‌های پرستاری، صص ۳۵۶-۳۵۷.
4- بحارالأنوار، ج ۷۶، ص ۳۶۸.
 
منبع: نگرش اسلامی‌به: فرهنگ پرستاری، اکبر اسدی، صص86-79، مرکز تحقیقات اسلامی‌جانبازان، قم، چاپ دوم، 1375